Brigada “Neretvica“ Buturović-Polje, potom 45. brigada, a kasnije 445. brdska brigada, formirana je 11. novembra 1992. godine. Jedna je od prvih formiranih brigada Armije Republike Bosne i Hercegovine. Brigada je formirana u veoma složenim vojno-političkim okolnostima koje su se dešavale na prostorima sjeverne Hercegovine, pa time i u zoni popune brigade ( prostor između planine Bokševice, Zec-planine, Ivan-sedla i desnom obalom Jablaničkog jezera). Brigada je formirana Odlukom komandi jedinica koje su ušle u njen sastav, a potom i naredbom OpŠTO (Opštinski štab teritorijalne odbrane) Konjic 01-835/92 od 13. novembra 1992. godine. Ova brigade je formirana od već postojećih jedinica OpŠTO Konjic koje su od aprila 1992. egzistirale na navedenim prostorima, a to su: 1. klišanski bataljon sa komandnim mjestom u Parsovićima, 2. klišanski bataljon sa komandnim mjestom u Nevizdracima, Odred Kraljuštica sa komandnim mjestom u Grabovcima, Odred Lisin sa komandnim mjestom u Bradini, četa Lisičići iz istoimenog sela i Diverzantsko izviđački odred (DIO) „Tigrovi“ kao manevarska elitna jedinica.
Ratni put jedinica TO sa područja Neretvice
Formiranjem Opštinskog štaba teritorijalne odbrane opštine Konjic, na području Neretvice odnosno zoni popune brigade „Neretvica“ formirane su jedinice, kako je već navedeno, koje su polovicom augusta 1992. godine imale polaganje svečane zakletve.
U sklopu priprema u odbrani od agresije na našu domovinu, 14.marta 1992. u mjestu Mehina ravan, kod Podhuma, postrojena je prva jedinica patriota ovog kraja koju je sačinjavalo 73 dobrovoljca pod okriljem Policijske stanice Buturović-Polje. Ovo je bio nukleus iz koga se vrlo brzo razvija Odred Klis a potom i dva bataljona. Ove jedinice ostaje jezgro svih jedinica do kraja agresije kao DIO „Tigrovi“.
Kao jedinice OpŠTO Konjic u periodu od 15. aprila 1992. godine pa do 11. novembra 1992. godine svaka od ovih jedinica je imala svoj ratni put i učešće u borbenim dejstvima koja su izvođena na prostoru opštine pa i šire. Tako se dolazilo do ratnog plijena u naoružanju i municiji, a paralelno se izvodi obuka i ustrojavanje jedinica.
Pored naoružavanja na taj način, prikupljanja su sredstva za kupovinu vojne opreme i hrane, posebno od dijaspore u zapadnoevropskim zemljama, kojih je najviše iz sela gornjeg toka Neretvice, a koji su se maksimalno odazvali toj akciji. U ljeto 1992. godine 1. i 2. bataljon su solidno opremljeni i naoružani. Već tada dio jedinica je smješten u kasarnske uslove i ima kompletan kasarnski režim, što podrazumijeva boravak, obuku, ishranu u kuhinji i dr.
U početnoj fazi, zona odgovornosti brigade je bila i navedena zona popune, da bi po kompletnom oslobađanju tih prostora dobila zonu odgovornosti prema snagama HV I HVO, koje iz pravca Prozora pokušavaju okupirati i stvoriti koridor sa srednjom Bosnom (Fojnica, Kiseljak). Odbrana se izvodi na liniji Banja Lučica – Tisov Do, te u rejonu Lopate (Kreševo). Povremeno dobija onu odgovornosti i u rejonu Ljubine, da bi od aprila 1994. godine posjeli zonu odgovornosti na bjelimićkom platou i zaposjeli liniju Donja Ljubuča- s. Svijenča, a po oslobađanju Treskavice zona odgovornosti se pomjera na Djevojačke vode i Pašinu planinu na Treskavici.
Početkom agresije SCA ove jedinice su bile angažovane na obezbjeđenju značajnih infrastrukturnih objekata (putne komunikacije, pratnja konvoja prema glavnom gradu, posjedanje dominantnih planinskih vrhova, namjenska proizvodnja, pošta, kasarne Ljuta i Čelebići,).
Dana 5. maja dijelovi tih jedinica učestvuju u deblokiranju kasarne“Ljuta“.
Dijelovi jedinica od 20. do 22. maja učestvuju u deblokadi Donjeg sela i Pokojišta, a 25. maja učestvuju u oslobađanju Bradine. Jedna jedinica je upućena i na područje Hadžića, na kotu Tinovo brdo.
U akciji deblokade Sarajeva, 13. juna 1992. učestvovalo je 109 boraca. Tom prilikom 16. 06. 1992. godine poginuli su Zalup Muharem (komandir čete), Rizvić Husein i Radmanić Salem, a teže su ranjeni Mravović Džemal, Miljević Suad i Kozić Nusret.
Prilikom oslobađanja Trnova 15.08.1992. godine šehidima postaju Sofić Jasmin i Halilhodžić Halid.
Reorganizacija jedinica izvršena je 14. i 15.avgusta 1992. godine, a odredi su prerasli u bataljone.
Ratni put brigade “Neretvica“ Buturović- Polje
Ubrzo nakon formalnog formiranja brigade polovinom novembra jedinica jačine bataljona (privremenog sastava) upućuje se u rejon Bjelimića radi ofanzivnih dejstava do kojih nije došlo.
U akciju deblokade Sarajeva, 13. juna učestvovalo je 109 boraca.
Jedinica jačine bataljona (privremenog sastava), 16. 12. 1992. godine upućuje se na rejon Trebevića sa zadatkom izvođenja ofanzivnih borbenih dejstava u operaciji „Koverat“. U ovoj operaciji 20.12.1992.godine ginu 22 borca ove brigade: Ahmić Mustafa, Boloban Rešid, Čustović Elvir, Džino Ibrahim, Jahić Halis, Kezo Nihad, Kurtović Rašid, Miljević Ismet, Mustafić Asim, Nefer Ejub, Nezić Ibrahim, Padalović Mirsad, Perva Nesib, Poturović Alija, Šabanović Junuz, Šišić Senad, Šoljić Mujo, Šoro Nusret, Turković Enver, Veljković Ćazim, Zatega Ismet, Žiko Suljo, a teže ranjeni: Boloban Sado, Kezo Hamid, Padalović Eno, Pripo Smajo te desetine drugih sa promrzlinama i traumama.
Od samog početka odbrane od agresije HVO kao polulegalna vojna i civilna institucija je djelovala čudno. Zvanično bili su za borbu protiv SCA a u praksi su imali druge namjere i opstrukciju provodeći politički sporazum Boban-Karadžić o podjeli Bosne i Hercegovine.
Dok se Armija RBiH sa malobrojnim materijalnim resursima borila protiv jednog Velikosrpskog projekta HVO je duž slobodne teritorije tiho radila infrastrukturu jednog drugog zakođer paradržavnog projekta, projekta HZHB.
Počeli su zaposjedati dominantne zemljišne objekte: Bokševica, Golo brdo, Studentska i Čelinska planina, Klijenak, Blazine, Zec planina, zatim Viljak te Marevac, Šiškovac, Sjerkovača. Postavljaju punktova na svim važnijim putnim komunikacijama:
– Viseći most u Ostrošcu i Falanovo brdo na komunikaciji Ostrožac – Buturović Polje
– Duboki potok na komunikaciji Bradina (Dusina) – B.Polje
– Klijenak (Vratna gora) na komunikaciji s.Šćipe – B. Polje
– Bjelovčina na komunikaciji Konjic – Buturović Polje.
S ciljem kontrole kretanja civila i vojnih resursa, kao vrstu borbe u kontroli putnih komunikacija krajem juna 1992 pripadnici brigade uz podršku legalnih organa vlasti postavljaju kontrolni pukt u Ostršcu na putnoj komunikaciji M-17. 20.09.1992 elitne snage HVO napadaju punkt i to je bio prvi oružani sukob sa HVO.
Istovremeno ova paradržavna tvorevina radi putnu komunikaciju prema planini Bokševici i tzv. “put spasa” Prozor –Fojnica, preko nenaseljenih prostora Zec planine. Urađena je dionica Prozor- Blazine i Fojnica – Srece. Izgradnju te putne komunikacije jedinice brigade Neretvica pokušavaju ometat a od 01.03.1992 naređenjem komande IV korpusa i stopirat
Od kakve su važnosti bila ova nastojanja pokazuje se početkom 1993. godine kada ekstremisti HVO iskazuju svoje prave namjere, a to je podjela naše domovine.
Brigada je 13.marta 1993. godine preimenovana u 45.brdsku brigadu
Najmračnije jutro u historiji ovog kraja osvanulo je 23.marta 1993. godine. Taj dan su ekstremisti HVO napali sa utvrđenih položaja širi rejon Neretvice. Jedan naš suborac je poginuo.
Nakon pregovora i kratkog prekida dejstava napadi HVO snaga se nastavljaju te i pored odsudne odbrane, 14. aprila 1993. godine, uspjeli su zauzeti i spaliti sela Goricu, Obri, Studenčicu te dio Buturović-Polja. Mjesta su spaljena uz ubistva starih i nejakih, te odvođenja u logore koji su svojstveni njihovoj fizionomiji ratovanja.
Nakon niza dobro osmišljenih naših borbenih aktivnosti, ekstremisti su dovedeni u bezizlaznu situaciju te se preko Bokševice povlače noću, 7. 7. 1993.godine. Taj dan brigada „Neretvica“ je imala u potpunosti oslobođenu svoju zonu odgovornosti.U odrbani od agresije HV i HVO svoje živote dali su: Padalović Halil – Bego (23.3.1993.), Šoto Salem (24.3.1993.), Boloban Haris, Hakalović Himzo, Hakalović Nihad (24.3.1993.), Variščić Ahmed – pripandik Handžar divizije (25.3.1993.) Šećibović Nusret, MUP (15.4.1993.), 16.4.1993.g poginuli su Hanić Mujo, Hejub Bešir (MUP), Šahić Bećo, Šemsović Samir (Zulfikar), 19.4.1993.godine ginu Buturović Amir, Mušanović Hamdo, Mušanović Nezir, Vrtić Mirza, 22.4.1993.g. poginuli su Boloban Elvir i Bojičić Jasmin (jedinica Zulfikar), 25.4.1993.g. poginuli su: Keško Zaim, Gabela Mirsad i Hanić Senad. 26.4.1993.g. poginuo je Smajlović Senad. 5.5.1993.g. poginuo je Šteta Šefkija. Otac i sin Bećir i Emir Pokvić ginu 8.maja 1993. godine. 13.5.1993.g. gine Sarajlić Ibrahim, 14.5.1993. godine ginu Jugović Miralem i Hrnjica Sadik a 15.5.1993.g. Padalović Mujo i Kalaba Omer (jedinica Zulfikar). 24.5. 1993.g. gine Cokoja Samir. 3.6.1993. godine gine Kezo Esad, 11.6. Gagula Haris, Salčin Dragan a 19.6. Hodžić Amir.
2.7.1993.g. gine Smajić Almir, 4.7. Poturović Adem, 10.7. Kezo Nusret, 12.7. Macić Fikret (bataljon VP), 18.7. Boloban Omer.
Uz ove šehide brigada je imala i 58 teže i lakše ranjenih boraca.
U rejonu Banja Lučice život daje Hodžić Muharem 16.08.1993.g.
U ljeto 1993.(od 13. jula1993. – do 18. 3. 1994. godine) brigada je organizovala i obezbjeđivala tovarne konvoje hrane za Mostar na relaciji Glogošnica – Ravne. U ovoj operaciji je u teškim ratnim uslovima isporučeno oko 102 tovara prijeko potrebne hrane i municije za borce i civilno stanovništvo slobodnog područja Mostara. Pored teškog stanja u zoni odgovornosti brigade šalju se jedinice na ispomoć drugim armijskim snagama. Tako su dvije privremeno formirane čete išle na ispomoć u Drežnicu i posjedale Golubić po 12 dana. Tu je bilo 5 teže i lakše ranjenih.
Početkom augusta jedinica jačine bataljona je vršila odbranu na bjelasničkom platou na pravcu Dugo polje- Krvavac. Na tim položajima se mijenjaju jedince jačine bataljona u period od 30 dana. Jedinica ima 3 ranjena u ovim dejstvima.
U periodu od 12 – 30.septembra 1993. godine jedinica ranga bataljona (privremenog sastava) učestvuje u operaciji “Neretva“ na pravcu Makljen – Crni vrh, dok ostali dijelovi izvode diverzantska dejstva i napade na prednji kraj snaga HVO od Bokševice do Banja Lučice. Tom prilikom život za Bosnu daju major Padalović Seid i Zukić Zijo 13.9.1993.g. dok je tom prilikom teško ranjen Karađuz Ševkija koji je od zadobijenih rana umro 23.8.1993.g. u bolnici Zenica. a 7 suboraca je ranjeno.
27.09.1993. na Hurijinoj ravni poginuo je Kovačić Sakib.
U odbrambenim operacijama na liniji odbrane prema Kreševu život daju: Hadžajlija Halil (16.7.1993.), Madžak Adnan i Perva Muharem – Vjetar (4.8.12993.) te 11.1.1994.g. Alić Sakib, Mezit Samir i Zalup Mustafa.
U operaciji „Jezero 94“ oslobađanje Bijele i Ljubine, 45. brdska brigada je imala zapažena borbena dejstva koja su izvodile kompletne snage DIČ i IDV na pravcu Bukove glave. Dvojica diverzanata Marić Asim i Marić Hasan (12.9.1994.) dali su svoje živote, a 10 pripadnika je teže i lakše ranjeno.
U operaciji „Jesen 94“,11.novembra 1994. godine jedinice 45. bbr učestvuju snagama dvije ojačane čete. Jedinica predvođena diverzantima i u kombinovanim grupama sa 42. brigadom postiže početne uspjehe. Ulazeći duboko u teritoriju koju kontroliše agresor. Napadom iz pozadine postiže iznenađenje. U ovoj operaciji 8 boraca ove jedinice je dalo živote na platou Podveležja (Demirović Dževad, Demirović Mirsad, Drežnjak Emir, Džino Nedžad, Mujala Semir, Smajlhodžić Namik, Šabić Smail, Topalović Amel), a dva suborca su ranjena.
Od polovine septembra pa do kraja agresije 45. brdska brigada je imala zonu odgovornosti na bjelimićkom platou, Treskavici i Ljubini. Komandno mjesto brigade je u ovom periodu iz Buturović-Polja izmješteno u Ćumurane ispod Treskavice. Kompletna brigada ili većina boraca je na Treskavici, na terenu, provela preko 80 dana.
Na bjelimićkom platou od 23. do 27.novembra 1994. godine brigada je imala značajna borbena dejstva na pravcu Argud -Kom – Komić – Požiljak, vršeći odsudnu odbranu. Izvršeno je inžinjerijsko uređenje linije odbrane, za što su angažovane snage CZ iz zone brigade. Izrađeno je komandno mjesto i objekti za smještaj ljudstva, u logoru Jasenice.
Na treskavičko – bjelimićkom ratištu 9 boraca ove brigade je postiglo šehadet, a na desetine njih je ranjeno.
Od 6. do 13. jula 1995. godine na treskavičkom platou 45. brdska brigada je imala značajna borbena dejstva. Prelaskom na treskavički plato vršeno je posjedanje i inžinjerijsko uređenje. Urađen je sistem odbrane na prednjem kraju, te objekti za smještaj ljudstva. Skoro svakodnevni napadi četničkih artiljerijskih, helikopterskih i pješadijskih snaga su uspješno zaustavljani 70 dana od dana posjedanja. U ovim borbama život su dali: Mezit Dževad i Pašić Senad (6.6.1995.), Džino Ahmet (23.6.1995.), Arnaut Šabo, Hrnjica Aziz, Šahinović Samir (2.7.1995.), Bilić Almir (4.7.1993.), komandir čete Boloban Salko (6.7.1995.), Boloban Mujaga (6.9.1995.).
Kraj agresije ova brigada dočekala je na bjelimićko-treskavičkom ratištu gdje je u aprilu 1996. godine i rasformirana.
Jedanaest pripadnika 445. brdske brigade odlikovano je ratnim priznanjem zlatni ljilja: Ahmić Mustafa, Điver Edin, Gagula Haris, Hodžić Amir, Hrnjica Zahir, Košpo Sead, Huseinbegović Sulejman, Hadžajlija Halil, Mustafić Muharem, Padalović Seid, Salihović Salko.
Komandant brigade je bio major Hasan Hakalović – Haso.